حقوق کودکان و نوجوانان به چه معناست؟

 در حقوق کودکان و نوجوانان در مورد حق حیات، بقا، رشد، حق عدم تبعیض، نیازهای اساسی کودکان، حمایت‌های قانون مدنی و قوانین کیفری اطفال و نوجوانان پرداخته شده است. مهم‌ترین منابع حقوق کودکان و نوجوانان شامل قانون مدنی، قانون مجازات اسلامی و قانون خانواده است. در این مقاله در مورد حقوق کودکان و نوجوانان در حقوق مدنی و کیفری می‌پردازیم.

منافع و حقوق کودکان

بر اساس ماده 2 قانون حمایت از کودکان و نوجوانان، هرگونه آزار و اذیت کودکان و نوجوانان که باعث ایجاد صدمه بدنی، روانی و اخلاقی شود و سلامتی جسمی و روانی کودک را به خطر اندازد، از نظر قانون ممنوع است. مهمترین منافع و حقوق کودکان شامل موارد ذیل است:

• حیات و هویت کودک و نوجوان شامل جنس، سن و نژاد
• نگهداری و مراقبت از کودک
• تأمین رفاه کودک
• آزادی بیان کودک و نوجوان
• حق تأمین سلامتی و آموزش و تحصیل کودک و نوجوان

مصادیق انحطاط اخلاقی والدین و عدم نگهداری طفل

مصادیق عدم نگهداری کودک توسط والدین به دلیل انحطاط اخلاقی شامل موارد ذیل است:

• اعتیاد به مواد مخدر، الکل، روان‌گردان‌ها و قمار
• داشتن فساد اخلاقی و فحشا
• بیماری روانی والدین با تشخیص پزشکی قانونی
• سوءاستفاده از کودک، اجبار وی به انجام شغل‌های ضداخلاقی مانند تکدی‌گری، فحشا، قاچاق و فساد
• ضرب‌وجرح کودک بیشتر از حد متعارف

حق حضانت کودکان

مهم‌ترین حق کودکان و نوجوانان در محیط خانواده، حق حضانت و نگهداری توسط والدین است. بر اساس ماده 1168 قانون مدنی، حق حضانت و نگهداری از اطفال به عهده پدر و مادر است. همچنین با توجه به  ماده 1173 قانون مدنی، در صورتیکه به دلیل انحطاط اخلاقی و عدم نگهداری کودک توسط والدین باعث ایجاد صدمات جسمی و روانی به کودک شود، مرجع قضایی با درخواست نزدیکان طفل، قیم طفل یا  تقاضای رئیس حوزه قضایی، برای حضانت طفل تصمیم مقتضی خواهد گرفت.

حق نفقه کودکان

بر اساس ماده 1199 قانون مدنی، نفقه کودکان بر عهده پدر خانواده است. بعد از فوت پدر یا عدم توانایی پدر در پرداخت نفقه کودک، جد پدری مسئول پرداخت نفقه طفل است. بعد از فوت پدر و جد پدری، مادر باید نفقه کودک را پرداخت کند. براساس ماده 1204 قانون مدنی، نفقه شامل لباس، غذا، مسکن، اسباب و وسایل زندگی، هزینه بهداشت، درمان و آموزش است. در پرداخت نفقه فرزندان مشروع و نامشروع  تفاوتی وجود ندارد و حکم نفقه در مورد فرزند نامشروع و زنا زاده مانند فرزند مشروع از ازدواج صحیح است.

حق تربیت کودکان

بر اساس ماده 1178 قانون مدنی، والدین باید در حد توانایی خود کودکان را تربیت کنند.

حق نظارت و مراقبت از کودکان

بر اساس ماده 1179 قانون مدنی، والدین حق ندارند کودک را تنبیه کنند و همچنین حق تادیب طفل خارج از حد متعارف را ندارند.

قیمومیت کودکان

قانون‌گذار شرایط تعیین قیم برای محجور را در قانون مدنی بیان کرده است. در بعضی موارد قیمومیت و حضانت بعد از سن قانونی ادامه دارد و بعد از اثبات بهبودی و افاقه، مرجع قضایی حکم اتمام حجر و پایان قیمومیت طفل را صادر می‌کند. موارد قیمومیت طفل بعد از سن قانونی بلوغ به شرح ذیل است:

-درصورتی‌که شخص محجور صغیر و ولی خاص ندارد.

-درصورتی‌که شخص محجور بالغ شود، ولی سفیه و مجنون بودن از کودکی در وی وجود داشته و ادامه دارد و ولی خاص یعنی پدر و جد پدری ندارد.

-درصورتی‌که شخص بعد از سن بلوغ، سفیه یا مجنون شود.

کودکان و نوجوانان در حقوق کیفری

طفل شخصی است که در محیط خانواده رشد کرده و تربیت می‌شود. در صورت عدم تربیت صحیح، کودکان و نوجوانان مرتکب اعمال مجرمانه‌ای می‌شوند که برای آنها در قانون مجازات تعیین شده است؛ بنابراین مسائل مربوط به حقوق کیفری کودکان و نوجوانان اهمیت زیادی دارد و باید کودکان و نوجوانان را از ارتکاب به جرایم اطفال و نوجوانان دورنگه داشت و از طرفی اقدامات مؤثر برای اصلاح، تربیت و پیشگیری از وقوع جرم توسط آنها انجام شود. مهم‌ترین اقدام برای پیشگیری از وقوع جرم توسط کودکان و نوجوانان، تحقیق و بررسی شخصیت اطفال و نوجوانان و دلایل ارتکاب جرم است.

حمایت کیفری از کودکان و نوجوانان

• قانون‌گذار حمایت کیفری از کودک بزه‌دیده را در قانون مجازات اسلامی به‌صورت تخفیف مجازات تعیین کرده است و در بعضی موارد برای تشدید مجازات کودکان و نوجوانان، اعمالی که در حق بزرگسالان جرم نیست، در خصوص کودکان جرم دانسته است. صغر بودن یکی از علل تخفیف مجازات کودکان و نوجوانان است.
• درصورتی‌که بزه‌دیده نابالغ است، مجازات حد تبدیل به مجازات تعزیری می‌شود که از جهات تخفیف مجازات است. همچنین در زنای زن شوهردار با پسر نابالغ، حد اجرا نمی‌شود و زن به 100 ضربه شلاق محکوم می شود.
• قانون‌گذار از ماده 88 تا 95 قانون مجازات اسلامی، اقدامات تامینی و تربیتی و مجازات‌های اطفال و نوجوانان را تعیین کرده است.

مسئولیت کیفری اطفال و نوجوانان

بر اساس قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1392، اطفال و نوجوانان با توجه به مسئولیت کیفری به سه دسته ذیل تقسیم می‌شوند:

• کودکان تا سن 9 سال: کودکان تا سن 9 سال به دلیل عدم بلوغ و نداشتن قوه تشخیص و تمیز، مسئولیت کیفری ندارند. ملاک تعیین سن در مسئولیت کیفری، سال شمسی است.
• کودکان 9 تا 15 سال: در صورتی که کودکان 9 تا 15 سال مرتکب جرم تعزیری شوند، مجازات بزرگسالان برای آنها تعیین نشده است و براساس ماده 88 قانون مجازات اسلامی عمل شده و در صورت ارتکاب شدیدترین جرم، به مجازات یک سال حبس و نگهداری در کانون اصلاح و تربیت محکوم می‌شوند.
• کودکان و نوجوانان در زمان جرم سن 15 تا 18 سال: در صورتیکه کودکان و نوجوانان در زمان ارتکاب جرم 15 تا 18 سال سن داشته باشند، مجازات بزرگسالان در مورد آنها اعمال نمی‌شود و براساس ماده 89 قانون مجازات اسلامی، در ارتکاب شدیدترین جرم به مجازات حبس 5 سال در کانون اصلاح و تربیت محکوم می‌شوند.

قرار تأمین کیفری اطفال و نوجوانان

در جرایم ارتکابی توسط اطفال و نوجوانان در تحقیقات مقدماتی، طفل به والدین یا سرپرست قانونی سپرده می‌شود. والدین و سرپرست قانونی باید طفل را هر زمان دادگاه لازم بداند، حاضر کند. همچنین اطفال و نوجوانان بین 15 تا 18 سال ملزم به معرفی خود به مرجع قضایی در مواقع لازم هستند. در بعضی موارد با تشخیص مرجع قضایی از والدین یا سرپرست قانونی طفل مرتکب جرم با سن بالای 15 سال، وثیقه یا کفالت اخذ می شود و در مورد اطفال زیر 15 سال سن، وثیقه یا کفالت گرفته نمی‌شود. در صورتی که برای اطفال مرتکب جرم بالای 15 سال، وثیقه و کفالت قابل اخذ نیست، مرجع قضایی می‌تواند طفل را در کانون اصلاح و تربیت به صورت موقت نگهداری کند.

مجازات اطفال و نوجوانان 9 تا 15 سال

بر اساس ماده 88 قانون مجازات اسلامی، در خصوص اطفال و نوجوانان مرتکب جرم 9 تا 15 سال شمسی تصمیمات ذیل گرفته می‌شود:

• سپردن به والدین یا سرپرست قانونی طفل و اخذ تعهد برای تربیت و نگهداری از طفل
• سپردن طفل به شخص حقیقی یا حقوقی باتوجه‌به مصلحت طفل درصورتی‌که والدین و سرپرست قانونی وی صلاحیت نگهداری از طفل را ندارد یا به والدین یا سرپرست قانونی طفل دسترسی وجود ندارد باتوجه‌به ماده 1173 قانون مدنی
• نصیحت توسط مقام قضایی
• تذکر و اخذ تعهد کتبی به تکرارنکردن جرم توسط طفل
• مراقبت در کانون اصلاح و تربیت از 3 ماه تا یکسال در جرم تعزیری درجه یک تا پنج

مجازات اطفال و نوجوانان 15 تا 18 سال

بر اساس ماده 89 قانون مجازات اسلامی، در خصوص اطفال و نوجوانان مرتکب جرم از سن 15 تا 18 سال شمسی  مجازات های ذیل تعیین شده است:

• مراقبت و نگهداری طفل در جرایم ارتکابی تعزیری درجه یک تا سه در کانون اصلاح و تربیت از دو تا پنج سال
• مراقبت و نگهداری طفل در جرایم ارتکابی تعزیری درجه چهار در کانون اصلاح و تربیت از یک تا سه سال
• مراقبت و نگهداری طفل در جرایم ارتکابی تعزیری درجه پنج در کانون اصلاح و تربیت از سه ماه تا یک سال و پرداخت جزای نقدی از ده میلیون تا چهار میلیون ریال یا انجام خدمات عمومی رایگان به مدت 180 تا 720 ساعت
• در جرایم ارتکابی تعزیری درجه شش، پرداخت جزای نقدی یک میلیون تا ده میلیون ریال و انجام خدمات عمومی رایگان از 60 تا 180 ساعت
• در جرایم ارتکابی تعزیری درجه 7 و 8، پرداخت جزای نقدی تا یک میلیون ریال

مجازات اطفال و نوجوانان در حد و قصاص

بر اساس ماده 91 قانون مجازات اسلامی، در صورتی که افراد بالغ کمتر از 18 سال سن، مرتکب جرم مستوجب حد یا قصاص شوند و در مورد رشد و عقل آنها شبهه وجود دارد یا حرمت جرم را درک نکنند، قصاص اجرا نمی شود و با توجه به سن مرتکب جرم به مجازات قانونی محکوم می شوند. مثال در جرم قذف، مجازات حد قذف، هشتاد ضربه شلاق است. براساس ماده 146 قانون مجازات اسلامی برای اجرای مجازات حد، قذف کننده باید بالغ، عاقل و رشید و قذف شونده نیز باید عاقل و بالغ باشد. همچنین بر اساس ماده 147 قانون مجازات اسلامی، مجازات شخص قذف کننده شخص نابالغ، 74 ضربه شلاق است.

تخفیف در مجازات اطفال و نوجوانان

یکی از حقوق کودکان و نوجوانان تخفیف در اعمال مجازات‌ها است. مرجع قضایی باتوجه‌به وضعیت طفل در کانون اصلاح و تربیت می‌تواند یک‌بار در رأی خود تجدیدنظر کرده و مدت نگهداری طفل در کانون اصلاح و تربیت را تا یک‌سوم کاهش دهد، یا طفل را برای نگهداری به والدین یا سرپرست قانونی وی بسپارد. تصمیم‌های مذکور در صورتی در مورد طفل اعمال می‌شود که طفل یک‌پنجم از مدت نگهداری در کانون اصلاح و تربیت را سپری کند.

مرجع قضایی باتوجه‌به وجود موارد تخفیف، مجازات طفل را تا یک‌دوم کاهش و اقدامات تأمینی و تربیتی طفل را به اقدامات مناسب دیگر تبدیل کند.

مرجع قضایی در جرایم ارتکابی تعزیری اطفال و نوجوانان، تعویق صدور حکم یا تعلیق اجرای مجازات را انجام دهد.

آثار مجازات اطفال و نوجوانان

بر اساس ماده 95 قانون مجازات اسلامی، در مورد اطفال و نوجوانان محکومیت های کیفری اثر کیفری ندارد.

دادسرای اطفال و نوجوانان

باتوجه‌به اهمیت جرایم ارتکابی توسط اطفال و نوجوانان به این جرایم به‌صورت تخصصی و ویژه در دادسرا و دادگاه اطفال و نوجوانان رسیدگی می‌شود. دادسرای اطفال و نوجوانان در شعبه‌ای از دادسرای عمومی و انقلاب با سرپرستی یکی از معاونین دادستان تشکیل شده است. انجام کلیه تحقیقات مقدماتی جرایم ارتکابی توسط اشخاص 15 تا 18 سال سن در دادسرای اطفال و نوجوانان و صدور حکم در دادگاه اطفال و نوجوانان  انجام می شود.

دادگاه اطفال و نوجوانان

بر اساس ماده 306 و 340 قانون آیین دادرسی کیفری، جرایم لواط، زنا، جرم منافی عفت و جرم تعزیری درجه 7 و 8 مستقیم در دادگاه اطفال و نوجوانان قابل رسیدگی است. دادگاه اطفال و نوجوانان در حوزه قضایی هر شهرستان تشکیل می شود. انجام تحقیقات مقدماتی جرایم اطفال و نوجوانان 9 تا 15 سال در دادگاه اطفال و نوجوانان و بعد از تکمیل تحقیقات مقدماتی رای صادر می شود.

مشاوران دادگاه اطفال و نوجوانان

بر اساس ماده 315 قانون آیین دادرسی کیفری تبصره 2، در جرایم اطفال و نوجوانان که در دادگاه کیفری یک ویژه اطفال و نوجوانان مطرح می شود، با توجه به شرایط تعیین شده در قانون آیین دادرسی کیفری، حضور مشاور در جلسه رسیدگی الزامی است. اگر طفل یا نوجوان دختر است، باید مشاور زن در جلسات رسیدگی حضور یابد.

وکیل اطفال و نوجوانان عدل آرا

باتوجه‌به مطالب بیان شده در مورد حقوق کودکان و نوجوانان، قبل از هر اقدام در طرح دعاوی حمایت از حقوق کودکان و نوجوانان مانند حق حضانت، حق نفقه و دفاع از کودکان و نوجوانان در جرایم ارتکابی اطفال و نوجوانان  از مشاوره و وکالت وکیل متخصص اطفال و نوجوانان بهره‌مند شوید. سؤالات حقوقی خود در مورد حقوق کودکان و نوجوانان را با وکلای متخصص گروه حقوقی عدل آرا مطرح کنید تا راهنمایی لازم را دریافت کنید.