حقوق خانواده چیست و چه مضامینی دارد؟

در حقوق خانواده، حقوق زوجین و فرزندان در روابط خانوادگی شامل ازدواج، طلاق و حضانت فرزندان بیان شده است. در حقوق خانواده درباره مهریه و نفقه زوجه، انواع طلاق، فسخ نکاح و موضوعات قرابت، نسب، حضانت طفل، نفقه نزدیکان و فرزندخواندگی پرداخته شده است. مهم‌ترین قوانین در حقوق خانواده شامل قانون مدنی و قانون خانواده است. در این مقاله در مورد مهم‌ترین موضوعات در حقوق خانواده می‌پردازیم.

ازدواج در حقوق خانواده

یکی از مهم‌ترین موضوعات در حقوق خانواده، ازدواج است. بر اساس ماده 1034 قانون مدنی، هر زنی که ازدواج نکرده را می توان خواستگاری کرد. شرایط و قوانین ازدواج از ماده 1036 تا 1040 قانون مدنی بیان شده است. ازدواج شامل ازدواج دائم و موقت است. براساس ماده 1076 قانون مدنی در عقد ازدواج موقت باید مدت زمان عقد و میزان مهریه تعیین شود. در صورتیکه در ازدواج موقت مهریه تعیین نشود، عقد باطل است.

ثبت ازدواج در حقوق خانواده

یکی از حقوقی که در قانون خانواده مورد حمایت قانون‌گذار قرار گرفته، ثبت ازدواج است. بر اساس ماده 20 قانون خانواده ازدواج دائم، فسخ و انفساخ نکاح، طلاق، رجوع، بطلان نکاح و طلاق باید ثبت شود. همچنین نکاح موقت نیز با توجه به موازین شرعی و قانون مدنی در شرایط باردار بودن زن، شرط ضمن عقد ازدواج موقت و توافق زوجین باید ثبت شود.

مهریه در حقوق خانواده

مهریه یکی از موضوعات مهم در حقوق خانواده است. در عقد ازدواج دائم مرد مبلغی را به‌عنوان مهریه برای زوجه مشخص می‌کند. بعد از عقد ازدواج زن مالک مهریه است و هر نوع دخل و تصرف در مال مورد مهریه می‌تواند انجام دهد. مهریه شامل مهریه عندالمطالبه و عندالاستطاعه است. بعد از فوت زن، مهریه وی به‌عنوان ترکه متوفی به وارثان وی منتقل می‌شود.

مهریه چند المطالبة و عند الاستطاعة

مهریه عندالمطالبه در ازدواج دائم تعیین و بدون توجه به درآمد و شرایط مالی مرد باید پرداخت شود. درصورتی‌که مرد مدعی عدم توانایی در پرداخت مهریه به‌وسیله اسناد و مدارک شود و با طرح دادخواست اعسار و صدور رأی اعسار در دادگاه خانواده، می‌تواند مهریه را به‌صورت قسط‌بندی به زن پرداخت کند. مهریه عندالاستطاعه نوعی مهریه است که باتوجه‌به درآمد و توانایی مالی مرد تعیین می‌شود. در مطالبه مهریه عندالاستطاعه، زوجه باید توانایی مالی مرد را برای دادگاه ثابت کند.

نفقه زوجه در حقوق خانواده

بر اساس ماده 1107 قانون مدنی، نفقه شامل غذا، پوشاک، مسکن، اثاث ضروری زندگی، هزینه بهداشتی و درمانی است. بعد از عقد ازدواج دائم مرد موظف به تامین نیازهای ضروری زوجه در زندگی مشترک است. در صورتیکه مرد بدون عذر موجه قانونی مانند ناشزه بودن زن، نفقه وی را پرداخت نکند، ضمانت اجرای حقوقی و کیفری برای آن تعیین شده است. نفقه در عقد موقت وجود ندارد و تنها در صورتی که پرداخت نفقه شرط شود،، مرد باید نفقه زوجه را پرداخت کند.

نفقه فرزندان در حقوق خانواده

پرداخت نفقه فرزندان بر عهده پدر است و درصورتی‌که پدر فوت کند یا توانایی مالی ندارد، جد پدری مسئول نفقه فرزندان است و در صورت فوت پدر و جد پدری، مادر مسئول پرداخت نفقه فرزندان است.

طلاق در حقوق خانواده

طلاق یکی از موضوعات مهم در حقوق خانواده است که شرایط طلاق از طرف زن و مرد در قانون مدنی تعیین شده است. انواع طلاق به شرح ذیل است:

طلاق از طرف زوج: بر اساس ماده 1133 قانون مدنی، مرد هر زمان که بخواهد میتواند همسر خود را طلاق دهد. اما باید تمام حقوق و تعهدات مالی در قبال همسر خود را پرداخت کند. حقوق مالی زوجه شامل مهریه، نفقه، اجرت المثل و شرط تنصیف دارایی است.

طلاق از طرف زوجه: بر اساس تبصره دو ماده 1133 زوجه با توجه به شرایط تعیین شده در ماده 1119، 1129 و 1130 قانون مدنی می تواند درخواست طلاق را در دادگاه خانواده مطرح کند. با توجه به ماده 1119 قانون مدنی، زوجین می توانند در عقد ازدواج دائم، هر شرطی که خلاف مقتضای عقد نیست را در سند ازدواج دائم قید کنند. در صورتیکه یکی از شرایط 12 گانه در سند ازدواج دائم وجود داشته باشد، زوجه میتواند دادخواست طلاق را مطرح کند.

حضانت فرزندان در حقوق خانواده

بر اساس ماده 1168 قانون مدنی، حضانت فرزندان بر عهده والدین است. با توجه به این ماده حضانت و نگهداری از فرزندان دختر و پسر تا سن 7 سالگی با مادر و بعد از 7 سالگی تا سن بلوغ با پدر است. همچنین در صورتیکه والدین در زمان حضانت دچار بیماری صعب العلاج و جنون شوند، حضانت از آنها سلب می شود. در حق حضانت فرزندان باید مصلحت فرزند مورد توجه قرار گیرد و در مواردی که دادگاه خانواده صلاحیت هیچ یک از والدین را تایید نکند، از طرف دادگاه حضانت فرزند به شخص ثالث واگذار می شود.

ارث زوجه در حقوق خانواده

موضوع ارث از مهم‌ترین مباحث حقوق خانواده است که طبقات ارث و سهم‌الارث هر یک در قانون مدنی مشخص شده است. به‌طورکلی در صورتی که مرد فوت کند و فرزند داشته، سهم‌الارث زوجه یک‌هشتم و اگر فرزند نداشته، سهم‌الارث وی یک‌چهارم از اموال شوهر است. اگر مرد چند همسر دارد، باتوجه‌به داشتن یا نداشتن فرزند یک‌هشتم یا یک‌چهارم ماترک شوهر بین آنها به‌صورت مساوی تقسیم می‌شود.

ارث زوج در حقوق خانواده

در خصوص سهم‌الارث مرد از زوجه با وجود فرزند یک‌چهارم اموال و در صورت نداشتن فرزند یک‌دوم ماترک زوجه به همسر وی تعلق می‌گیرد. همچنین اگر زوجه به‌غیراز شوهر خود هیچ وارثی نداشته، تمام ماترک زوجه به شوهر وی به ارث می‌رسد.

دعاوی خانواده

مهم‌ترین دعاوی خانواده شامل موارد ذیل است:

• دعاوی در مورد نامزدی و خسارت وارده به دلیل برهم‌زدن نامزدی
• دعاوی مربوط به ازدواج دائم و موقت
• شرط ضمن عقد ازدواج دائم
• دادخواست ازدواج مجدد مرد
• استرداد جهیزیه
• مطالبه مهریه، نفقه و اجرت‌المثل زوجه
• دادخواست تمکین زوجه از طرف مرد
• اثبات نشوز
• دادخواست طلاق از طرف مرد، طلاق از طرف زوجه و طلاق توافقی
• بذل مدت و مهریه
• دعاوی حضانت و ملاقات فرزندان
• دعوای اثبات نسب
• اثبات رشد، حجر
• دعاوی مربوط به محجورین، غایب مفقودالاثر
• فرزندخواندگی
• دادخواست تغییر جنسیت و اهدای جنین

دعاوی خانواده ایرانیان مقیم خارج

بر اساس ماده 15 قانون خانواده، در صورتیکه ایرانی مقیم خارج دعاوی خانواده را در دادگاه های محل اقامت خود مطرح کند، احکام دادگاه های خارج در ایران قابلیت اجرایی ندارد، مگر در مواردی که دادگاه صالح در ایران احکام صادره را بررسی و حکم را تنفیذ کند. یکی از دعاوی خانوادگی ایرانیان مقیم خارج طلاق است. ایرانیان مقیم خارج برای ثبت طلاق باید در سفارت ایران در کشور محل اقامت به صورت کتبی از طریق سامانه میخک به شخصی در ایران وکالت در طلاق داده تا تمام مراحل اجرای طلاق در ایران انجام شود.

نحوه ثبت طلاق ایرانیان مقیم خارج

برای ثبت طلاق رجعی باید عده طلاق منقضی شود. اما در طلاق بائن با درخواست کتبی و ارائه گواهی اجرای صیغه طلاق، طلاق توسط اشخاص صالح در کنسولگری قابل ثبت است. در مواردی که درخواست طلاق از طرف مرد مطرح شود، زوجه می‌تواند برای مطالبه حقوق مالی خود شامل مهریه، نفقه، اجرت‌المثل و شرط تنصیف دارایی به دادگاه خانواده در ایران مراجعه کند.

حقوق وظیفه و مستمری در حقوق خانواده

بر اساس ماده 48 قانون خانواده، میزان حقوق مستمری شخص متوفی به زوجه دائم متوفی و فرزندان و وارثین قانونی وی به شرح ذیل پرداخت می شود:

• زوجه شخص متوفی در عقد دائم از حقوق و مستمری وی می‌تواند استفاده کند و ازدواج مجدد زوجه مانعی برای دریافت حقوق وظیفه و مستمری متوفی نیست. همچنین درصورتی‌که شوهر دوم نیز فوت کند و دارای حقوق و مستمری باشد، بیشترین میزان مستمری برای زوجه تعیین می‌شود.
• درصورتی‌که شخص متوفی چند همسر دائمی داشته باشد، حقوق و مستمری به میزان مساوی بین آنها و بقیه وارثین پرداخت می‌شود. در مواردی که زوجه از حقوق بازنشستگی یا ازکارافتادگی خود استفاده می‌کند، مانعی برای دریافت حقوق وظیفه و مستمری شوهر متوفی خود نیست.
• درصورتی‌که فرزندان دختر ازدواج نکنند یا شغل نداشته باشند و فرزندان پسر تا بیست‌سالگی و در صورت معلولیت و از کارافتادگی، می‌توانند از حقوق وظیفه و مستمری، هزینه اولاد و بیمه والدین متوفی خود برخوردار شوند.

مجازات عدم ثبت ازدواج، طلاق و فسخ نکاح

بر اساس ماده 49 قانون خانواده، در مواردی که مرد ازدواج دائم، طلاق و فسخ نکاح را در دفتر اسناد رسمی ازدواج و طلاق ثبت نکند یا در عقد موقت که ثبت ازدواج از نظر قانون الزامی است، از ثبت آن خودداری کند، ملزم به ثبت واقعه ازدواج دائم، ازدواج موقت، طلاق و فسخ نکاح است و به مجازات پرداخت جزای نقدی جرم تعزیری درجه پنج و یا حبس تعزیری درجه هفت محکوم می شود.

مجازات ازدواج قبل از سن قانونی

بر اساس ماده 50 قانون خانواده در صورتی که مرد برخلاف شرایط ماده 1041 قانون مدنی، ازدواج کند، به مجازات حبس تعزیری درجه شش محکوم می شود. اگر ازدواج مرد باعث نقص عضو یا بیماری دائم زوجه شود، به مجازات حبس تعزیری درجه 5 و پرداخت دیه محکوم می شود. همچنین اگر ازدواج مرد باعث مرگ زوجه شود، مرد به مجازات حبس تعزیری درجه 4 و پرداخت دیه محکوم می شود. در خصوص ازدواج مرد برخلاف شرایط مقرر در ماده 1041 قانون مدنی، اگر سرپرست قانونی و ولی قهری زوجه در ارتکاب جرم مذکور موثر باشند، به مجازات حبس تعزیری درجه شش محکوم می شوند. این مجازات برای شخص عاقد نیز اجرا می شود.

مجازات انکار زوجیت در حقوق خانواده

بر اساس ماده 52 قانون خانواده در صورتیکه مرد زوجیت خود را در دادگاه انکار کند و سپس اثبات شود که انکار وی بی اساس وغیرواقعی است، به مجازات حبس تعزیری درجه شش و پرداخت جزای نقدی درجه شش محکوم می شود. حکم مذکور در مورد قائم مقام قانونی اشخاص که با آگاهی از زوجیت آن را انکار می کنند، نیز اجرا می شود.

مجازات عدم پرداخت نفقه

بر اساس ماده 53 قانون خانواده، در صورتی که مرد با داشتن توانایی مالی، نفقه زوجه را پرداخت نکند یا از پرداخت نفقه نزدیکان خودداری کند، به مجازات حبس تعزیری درجه شش محکوم می شود. در این مورد زوجه باید شکایت کیفری ترک نفقه را در دادسرا مطرح کند.

مجازات مانع‌شدن از ملاقات فرزند

بر اساس ماده 54 قانون خانواده، در صورتی که والدین از انجام تکالیف حضانت فرزندان خودداری کنند یا مانع از ملاقات فرزند در دوران حضانت شوند مجازات شخص برای بار اول پرداخت جزای نقدی درجه هشت و در صورت تکرار، حداکثر مجازات است.

دادگاه خانواده

از مهم‌ترین اقدامات قانون‌گذار برای حمایت از حقوق خانواده تشکیل دادگاه تخصصی و ویژه رسیدگی به دعاوی مربوط به خانواده است. در حوزه قضایی شهرستان‌هایی که دادگاه خانواده تشکیل نشده است، دادگاه حقوقی در آن حوزه به دعاوی خانواده باتوجه‌به تشریفات، قوانین و مقررات قانون خانواده رسیدگی می‌شود. نزدیک‌ترین دادگاه خانواده به حوزه قضایی در مورد دعاوی مربوط به اصل نکاح و انحلال نکاح صالح به رسیدگی است.

وکیل متخصص خانواده عدل آرا

باتوجه‌به مطالب بیان شده در مورد حقوق خانواده مانند مهریه، نفقه، طلاق و حضانت فرزندان در طرح دعاوی خانواده از مشاوره و وکالت وکیل متخصص خانواده بهره‌مند شوید. سؤالات حقوقی خود در مورد دعاوی خانواده را با وکلای متخصص گروه حقوقی عدل آرا مطرح کنید تا با ارزیابی مدارک و مستندات پرونده راهنمایی لازم را دریافت کنید.