حقوق فرهنگی و هنری به چه معناست؟

حقوق فرهنگی و هنری گرایشی از علم حقوق، شامل قوانین و مقررات در مورد حقوق مالکیت ادبی و هنری و حق آموزش است که به طور مستقیم و غیرمستقیم با مفهوم فرهنگ در جامعه ارتباط دارد. حقوق فرهنگی و هنری شامل حق مؤلف، مالکیت ادبی، کپی‌رایت، حق پدیدآورنده اثر ادبی، هنری و علمی، حق انحصاری در تولید، اجرا، تکثیر، عرضه و بهره‌برداری از آثار هنری، ادبی و علمی است. در این مقاله در مورد حقوق فرهنگی و هنری شامل حقوق پدیدآورنده اثر هنری و ادبی و حقوق جانبی اثر پرداخته شده است.

حقوق مالکیت ادبی و هنری

مالکیت ادبی و هنری شاخه‌ای از مالکیت فکری است که حقوق مادی و معنوی پدیدآورنده اثر هنری، ادبی و علمی را مورد بررسی قرار می‌دهد. مهم‌ترین قانون در مورد مالکیت ادبی و هنری، قانون حمایت از حقوق مؤلف، مصنف و هنرمندان است. مالکیت ادبی و هنری شامل مجموعه حقوقی است که قانون‌گذار برای شخص پدیدآورنده اثر فرهنگی، ادبی و هنری مشخص کرده است. همچنین مالکیت ادبی و هنری شامل حق انحصاری بهره‌برداری از اثر برای مدت محدود و انتقال حق مؤلف بعد از فوت پدیدآورنده اثر است.

اثر فرهنگی و هنری

در حقوق فرهنگی و هنری در خصوص مشارکت در حیات فرهنگی، بهره‌مندی از گسترش علمی، حفظ اخلاق، حفظ تولیدات ادبی و هنری، کسب آموزش، حفظ هویت فرهنگی بحث شده است. اثر فرهنگی و هنری شامل اثر سمعی و بصری، اثر نوشتاری، اثر سینمایی، اثر فنی و اثر تجسمی است. در صورتی که اثر هنری و ادبی دارای اصالت و مشروعیت قانونی باشد، باعث بهره‌مندی از حمایت‌های مالکیت ادبی و هنری است.

حقوق فرهنگی

حقوق فرهنگی شامل قوانین، مقررات و آیین‌نامه اجرایی برای حفظ و ترویج هنر، آثار نویسندگان، دانشمندان و محصولات فرهنگی است.

منابع حقوق فرهنگی و هنری

مهم‌ترین منابع حقوق فرهنگی و هنری شامل موارد ذیل است:

• حقوق اساسی
• قانون شورای‌عالی انقلاب‌فرهنگی
• قانون مجازات اسلامی
• قانون مجازات اخلالگران در اقتصاد کشور
• قانون میراث‌فرهنگی
• قانون صنایع‌دستی، جهانگردی و ایرانگردی

حقوق فرهنگی در قانون اساسی

در اصل 20 قانون اساسی به حقوق فرهنگی در جامعه تاکید شده است. همه افراد جامعه، مردان و زنان از نظر حمایت قانون و از همه حقوق سیاسی، فرهنگی و اجتماعی بر اساس موازین اسلام مساوی هستند.

آزادی مطبوعات: در اصل 24 قانون اساسی بیان شده است که کلیه مطبوعات و نشریات می توانند مطالب خود را آزادانه بیان کنند، مگر بیان مطالبی که باعث اخلال در مبانی اسلام یا حقوق عمومی است که تفصیل آن در قانون مشخص شده است.

آموزش رایگان: در اصل 30 قانون اساسی بیان شده است که دولت باید وسایل لازم برای آموزش رایگان اطفال تا پایان دوره متوسطه را فراهم کند و وسایل لازم برای تحصیلات عالی را با هدف خودکفایی کشور به صورت رایگان توسعه دهد.

عدم انتقال نفایس ملی: بر اساس اصل 83 قانون اساسی، نفایس ملی کشور غیرقابل انتقال است، مگر نفایس خاص نباشد و مجلس شورای اسلامی انتقال آن را تصویب کند.

صداوسیما: بر اساس اصل 175 قانون اساسی، نشر افکار و آزادی بیان در صدا و سیما باید با رعایت موازین اسلامی و مصلحت کشور تامین شود.

پدیدآورنده  اثر هنری و ادبی

بر اساس ماده یک قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان، پدیدآورنده اثر شامل مؤلف، مصنف و هنرمند است که به‌وسیله دانش و هنر اثری را به وجود می‌آورد.

آثار هنری و ادبی مورد حمایت قانون

بر اساس ماده دو قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان، آثار هنری مورد حمایت این قانون شامل موارد ذیل است:

• هر نوع کتاب، جزوه، رساله، نمایشنامه و هر نوشته ادبی و هنری، علمی و فنی
• هر نوع شعر، سرود، ترانه و تنصیف که به هر روشی ضبط و تهیه شده است.
• هر نوع آثار سمعی و بصری برای اجرا در سینما و صحنه نمایش، پخش در تلویزیون و رادیو به هر روشی که نوشته، ضبط و منتشر شده است.
• آثار موسیقی به هر روشی که ضبط، نشر و نوشته شده است.
• طراحی، نقاشی، نقشه جغرافیایی، نوشته، خط تزیینی، آثار تزیینی، آثار تجسمی به هر روشی که به وجود آمده است.
• هر نوع مجسمه و پیکره
• آثار معماری مانند نقشه و طراحی ساختمان
• آثار عکاسی که با روش ابداعی و ابتکاری به وجود آید.
• آثار ابتکاری در زمینه هنر دستی، صنعتی، نقشه گلیم و قالی
• آثار ابتکاری در زمینه فرهنگ عامه، هنر ملی و آثار میراث‌فرهنگی
• آثار فنی ابداعی و ابتکاری
• هر نوع اثر ابتکاری به وجود آمده از چند اثر نامبرده

حقوق پدیدآورنده اثر

حقوق پدیدآورنده اثر شامل حق مؤلف، حق انحصاری پخش، نشر، اجرا و عرضه اثر و حق استفاده مادی و معنوی از اثر و نام آن است. حقوق معنوی پدیدآورنده اثر قابل‌انتقال نیست و محدودیت زمانی و مکانی ندارد.

حقوق مادی در مالکیت ادبی و هنری

حقوق مادی پدیدآورنده اثر قابل‌واگذاری به دیگران است که این حقوق مادی به شرح ذیل است:

• تهیه فیلم تلویزیونی و سینمایی
• هر نوع تئاتر و باله و نمایش‌های صحنه‌ای
• ضبط صوتی و تصویری اثر
• پخش اثر در تلویزیون و رادیو
• حق ترجمه، تکثیر، نشر و عرضه اثر به‌وسیله نقاشی، چاپ، عکاسی، کلیشه و قالب‌ریزی
• به‌کارگیری اثر در فعالیت‌های ادبی و هنری، علمی، صنعتی و تبلیغاتی
• استفاده از اثر در ایجاد یا پدیدآوردن آثار ادبی و هنری دیگر

حقوق معنوی آثار هنری و ادبی

حقوق معنوی اثر هنری و ادبی شامل اصول حقوقی برای حفظ مالکیت ادبی و هنری مولف یا هنرمند اثر است.

حق انتساب اثر به پدیدآورنده

حق انتساب اثر به پدیدآورنده اثر به این معنی است که هیچ مولف و هنرمندی حتی بااراده خود نمی‌تواند اثر خود را به نام شخص دیگری منتشر کند. اما پدیدآورنده اثر می‌تواند اثر خود را بی‌نام منتشر نماید.

حق احترام به تمامیت اثر

بر اساس قانون حمایت از حقوق مؤلف، مصنف و هنرمندان، هیچ شخصی بدون اجازه پدیدآورنده اثر نمی‌تواند در اثر وی تغییر به وجود آورد یا باعث مخدوش کردن شهرت وی شود.

حق بر انتشار یا عدم انتشار اثر

بر اساس قانون هیچ شخصی حق ندارد مولف را مجبور به انتشار یا عدم انتشار اثر خود کند؛ بنابراین حق انتشار یا عدم انتشار اثر  منحصراً در اختیار پدیدآورنده اثر است.

حقوق مشاع پدیدآورندگان اثر

زمانی اثری از حقوق مشاع پدیدآورندگان اثر می‌تواند استفاده کند که اثر ادبی و هنری توسط دو یا چند نفر به وجود آمده است و کار هر کدام متمایز و جدا نیست و اثر مشترک ایجاد شده است.

نسخه‌برداری در حقوق فرهنگی و هنری

استفاده از اثر انتشاریافته باهدف علمی، ادبی، فنی و آموزشی با قید مأخذ به‌صورت متعارف مجاز است. همچنین در مورد جزوه‌های تدریس شده در مؤسسات آموزشی توسط معلمان نیاز به ذکر مأخذ نیست، به شرطی که باهدف انتفاع مورداستفاده قرار نگیرد. بر اساس ماده 11 قانون حمایت از حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان، هرگونه نسخه برداری و کپی برداری از رساله، کتاب، جزوات، نمایشنامه و هر نوع نوشته علمی و فنی و ضبط برنامه تلویزیون و رادیو به شرط استفاده شخصی و غیرانتفاعی از اثر ممنوع نیست.

مدت حمایت از حقوق پدیدآورنده اثر

• بر اساس ماده 12 قانون حمایت از حقوق مولفان،مصنفان و هنرمندان، مدت حمایت از حقوق پدیدآورنده اثر ادبی، هنری، علمی و فنی از تاریخ فوت شخص پدید اورنده که به دلیل وصایت و وراثت انتقال می یابد، سی سال است.
• درصورتی‌که پدیدآورنده اثر وارثی نداشته یا با وصیت به شخص دیگری منتقل نشده است، باهدف استفاده عمومی برای همان مدت تعیین شده به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی انتقال می‌یابد.
• در اثر مشترک، مدت حمایت حقوق پدیدآورنده نیز سی‌سال بعد از فوت آخرین پدیدآورنده است.
• در مورد حقوق مادی آثاری که سفارشی پدیدآمده است، سی‌سال از تاریخ ایجاد اثر سفارشی است، مگر در مورد آن توافق دیگری انجام شود.
• مدت حمایت حقوق مادی آثار عکاسی و سینمایی، آثار متعلق به اشخاص حقوقی یا آثاری که حق استفاده به شخص حقوقی واگذار شده است، سی‌سال از تاریخ عرضه آثار است.

حمایت از نام و عنوان  اثر

نام و عنوان معرف نشانه ویژه از اثر است که مورد حمایت قانون حمایت از حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان قرار گرفته است. بر اساس این قانون هیچ شخصی حق ندارد از نام و عنوان اثر دیگری در نام و عنوان اثر خود استفاده کند. همچنین ناشر و انتقال‌گیرنده اثر باید نام پدیدآورنده اثر را با نشان و عنوان معرف اثر روی نسخه اصلی و چاپی به شکل معمول و متداول درج کند، مگر با پدیدآورنده با ناشر یا انتقال‌گیرنده اثر، توافق دیگری انجام شود.

 شرایط حمایت از حقوق مادی پدیدآورنده اثر

بر اساس ماده 22 قانون حمایت از حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان، حقوق مادی پدیدآورنده اثر به شرطی مورد حمایت قانون قرار می گیرد که اثر برای اولین بار در ایران نشر، پخش، اجرا یا چاپ شود و قبل از آن در هیچ کشوری نشر، پخش، اجرا و چاپ نشده است.

تخلفات و مجازات در حقوق فرهنگی و هنری

• بر اساس ماده 23 قانون حمایت از حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان، در صورتی که شخصی قسمتی یا تمام اثر مورد حمایت قانون را با آگاهی و عمدا به نام شخص دیگر غیر از پدیدآورنده اثر پخش، عرضه یا نشر دهد، به مجازات حبس از شش ماه تا سه سال محکوم می شود.
• بر اساس ماده 24 قانون حمایت از حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان، در صورتی که شخصی ترجمه دیگری را به نام خود یا شخص دیگر بدون اجازه پدیدآورنده پخش، نشر و چاپ کند، به مجازات حبس از سه ماه تا یکسال محکوم می شود. شاکی خصوصی در این مورد می تواند انتشار مفاد حکم را در یکی از روزنامه ها با هزینه خودش از دادگاه صادرکننده رای نهایی تقاضا کند.
• بر اساس ماده 28 قانون حمایت از حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان، در صورتیکه شخص حقوقی مرتکب تخلفات مذکور در این قانون شود، علاوه بر تعقیب کیفری، خسارت وارده به شاکی خصوصی باید از اموال شخص حقوقی پرداخت شود و اگر اموال شخص حقوقی خسارت وارده به زیان دیده را جبران نکند، علاوه بر اموال شخص حقوقی بقیه خسارت باید از اموال شخص حقیقی جبران شود.

شرایط آثار ادبی و هنری

آثاری که دارای اصالت و ابتکار هستند، مورد حمایت قانون مالکیت فکری قرار می‌گیرند. همچنین آثار ادبی و هنری باید مشروعیت داشته باشند. علاوه بر ابتکار، اصالت و مشروعیت موضوع اثر ادبی و هنری، ثبت رسمی و دریافت گواهی‌نامه از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از شرایط حمایت قانونی آثار ادبی و هنری است.

دعاوی حقوق مالکیت ادبی و هنری

قانون حمایت از حقوق مؤلف، مصنف و هنرمندان از مهم‌ترین قوانین مورد حمایت مالکیت ادبی و هنری است. آثار ادبی و هنری بعد از پدیدآمدن مورد حمایت قانون قرار می‌گیرند و درصورتی‌که شخصی ادعا کند که اثر متعلق به وی است، حتی در مواردی که بخواهد اثر برای اولین‌بار عرضه شود، باید با دلیل آن را ثابت کند؛ بنابراین بهتر است برای جلوگیری از دعاوی مالکیت ادبی و هنری، اثر ثبت شود. هنرمند، مؤلف، نویسنده و مخترع پدیدآورنده اثر از حقوق انحصاری به‌صورت قانونی برخوردار می‌شوند. در بعضی موارد ممکن است حق نشر، توزیع و پخش اثر، حق اجرا و اقتباس اثر  مورد تعرض و نقض از طرف دیگران قرار گیرد.

مرجع صالح رسیدگی به جرایم نقض مالکیت ادبی و هنری

در خصوص مرجع صالح رسیدگی به جرایم نقض مالکیت ادبی و هنری در هیچ یک از قوانین حمایت از حقوق مالکیت ادبی و هنری مصوب سال 1348، 1352 و 1379 موردی بیان نشده است. بنابراین در اینگونه موارد باید به قانون عام مراجعه شود. براساس ماده 310 قانون آیین دادرسی کیفری، به جرم ارتکابی متهم در دادگاه محل وقوع جرم رسیدگی می شود.

وکیل مالکیت ادبی و هنری عدل آرا

باتوجه‌به قوانین و مقررات پیچیده در مورد مالکیت ادبی و هنری در طرح دعاوی مالکیت ادبی و هنری از مشاوره و وکالت وکیل متخصص مالکیت ادبی و هنری استفاده کنید. سؤالات حقوقی خود در مورد حقوق مادی و معنوی اثر ادبی و هنری را با وکلای متخصص گروه حقوقی عدل آرا مطرح کنید تا راهنمایی لازم را دریافت کنید.