حقوق کیفری در قانون ایران

حقوق کیفری یکی از شاخه‌های حقوقی است که در مورد قواعد ماهوی و شکلی جرایم و مجازات‌ها بحث می‌کند. مهم‌ترین منابع حقوق کیفری شامل قانون آیین دادرسی کیفری، قانون مجازات اسلامی و قوانین خاص کیفری است. تأمین عدالت و امنیت افراد در جامعه و جلوگیری از وقوع و تکرار جرم و اصلاح مجرمین از مهم‌ترین اهداف حقوق کیفری است؛ بنابراین در دعاوی کیفری انتخاب وکیل متخصص حقوق کیفری برای موفقیت در پرونده‌ها اهمیت زیادی دارد. در این مقاله در مورد حقوق کیفری، انواع جرم، مجازات و اصول حقوق کیفری پرداخته شده است.

تعریف جرم

بر اساس ماده 2 قانون مجازات اسلامی، جرم شامل فعل یا ترک فعلی است که قانونگذار برای آن مجازات تعیین کرده است. بنابراین هر عملی که باعث برهم زدن مصلحت افراد، نفس، مال، دین، عقل و اخلال در نظم و امنیت جامعه شود، جرم است.

ارکان تشکیل‌دهنده جرم

برای ارتکاب جرم باید ارکان تشکیل دهند جرم وجود داشته باشد که به شرح ذیل است:

• عنصر مادی جرم: یعنی شخص برای انجام جرم هدف دارد و آن را به شکل فیزیکی انجام می‌دهد؛ بنابراین زمانی که جرم عملی شود، قابل مجازات است.
• عنصر معنوی جرم: یعنی شخص باهدف و نیت، عمل مجرمانه را انجام دهد؛ بنابراین شخص بااراده جرم را مرتکب شده است. در نتیجه در جرائم غیرعمد، عنصر معنوی و اراده وجود ندارد.
• عنصر قانونی جرم: به این معنی که هر عملی که انجام شود، در صورتی جرم است که در قانون برای آن مجازات تعیین شده است.

انواع جرم

• جرم عمد
• جرم غیرعمد
• جرم شبه‌عمد
• جرم خطای محض

 تعریف مجازات

مجازات، شامل تنبیه و کیفری است که شخص به دلیل ارتکاب جرم بر اساس قانون تحمل می‌کند و با مشقت همراه است. به عبارتی در صورت ارتکاب جرم برای آن مجازات قانونی تعیین شده است. اصول حاکم بر مجازات شامل قانونی‌بودن مجازات، شخصی بودن مجازات و متناسب بودن جرم با مجازات است.

انواع مجازات

انواع مجازات در قانون مجازات اسلامی، شامل مجازات اصلی، تکمیلی و تبعی است. مجازات اصلی به شکل خاص و مشخص در خصوص هر جرم در قانون مجازات اسلامی تعیین شده است. مجازات تبعی به‌تبع مجازات اصلی برای مجرم و مجازات تکمیلی برای تکمیل مجازات اصلی با تشخیص قاضی صادرکننده رأی تعیین می‌شود.

مجازات اصلی

بر اساس ماده 14 قانون مجازات اسلامی، مجازات اصلی شامل موارد ذیل است:

• حد: مجازاتی که میزان، نوع و نحوه اجرای آن در شرع مقدس اسلام تعیین شده است. مانند شرب خمر
• قصاص: مجازاتی که برای جرایم ارتکابی عمدی بر جان و اعضای انسان تعیین شده است. مانند مجازات قصاص در قتل عمد
• دیات: مجازاتی که برای جرایم غیرعمد در مورد جان و اعضای انسان و جنایات عمدی غیر قابل قصاص تعیین شده و شامل پرداخت مال معین به‌عنوان دیه است.
• تعزیر: مجازاتی که میزان و نوع آن در شرع مقدس اسلام تعیین نشده است و درصورتی‌که شخص عمل خلاف‌شرع یا قوانین حکومتی انجام دهد، برای وی مجازات تعزیر تعیین شده است. مجازات جرایم تعزیری هشت درجه است.

تعریف حقوق کیفری

حقوق کیفری از مهم‌ترین حقوق عمومی برای تعیین جرایم و مجازات‌ها است که در آن قوانین جزایی و اجرای آن تهیه و تدوین شده که با بررسی بزهکاری، علل ایجاد جرم مشخص می‌شود. از علوم جنایی و جرم‌شناسی مانند پلیس علمی، پزشکی قانونی، جامعه‌شناسی کیفری، آزمایشگاه جنایی، زیست‌شناسی و روان‌شناسی کیفری  در بررسی بزهکاری افراد استفاده می‌شود.

حقوق کیفری عمومی

در حقوق کیفری عمومی، قواعد کلی در مورد جرایم و مجازات‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرد. در حقوق کیفری عمومی، جرم و عناصر عمومی آن، انواع جرم، مسئولیت کیفری، انواع مجازات، ارکان تشکیل‌دهنده جرم، عوامل رافع مسئولیت کیفری جرم، عوامل تخفیف مجازات، عوامل معافیت از مجازات و اقدامات تأمینی و تربیتی موردبحث قرار گرفته است.

حقوق کیفری اختصاصی

 در حقوق کیفری اختصاصی در مورد قوانین و مقررات مربوط به هر جرم به شکل خاص، ارکان تشکیل‌دهنده جرم و مجازات‌های تعیین شده در قانون مجازات اسلامی پرداخته شده است. در حقوق کیفری در مورد جرایم علیه اشخاص، جرایم علیه اموال و مالکیت و جرائم علیه امنیت و آسایش عمومی بحث شده است.

قانون آیین دادرسی کیفری

قانون آیین دادرسی کیفری، یکی از  قوانین مهم در حقوق کیفری است که شامل مجموعه قوانین و مقررات شکلی در کشف جرم، تعقیب متهم، تحقیق در مورد جرم، تعیین مرجع صالح رسیدگی به جرم، صدور حکم، نحوه شکایت کیفری، نحوه اعتراض به احکام کیفری، تکلیف مسئولان قضایی در حوزه جرایم و نحوه اجرای احکام کیفری است.

کیفرشناسی در حقوق کیفری

کیفرشناسی شامل نحوه اجرای مجازات بعد از صدور حکم است که به‌جای اصطلاح علم اداره زندان‌ها مورداستفاده قرار گرفته است. در کیفرشناسی به تحقیق و بررسی در مورد نگهداری زندانیان در نظام نیمه‌آزادی، و آزادی مشروط و اقدامات تأمینی و تربیتی و انطباق آن باشخصیت بزهکار برای اصلاح و تربیت مجرمان پرداخته شده است.

حقوق بین‌المللی کیفری

حقوق بین‌المللی کیفری، شامل قوانین و مقررات مربوط به جرائم نقض‌کننده حقوق بین‌الملل است.

حقوق کیفری در فقه

مبحث حقوق کیفری در منابع فقهی نیز وجود دارد. حقوق کیفری در مبحث فقه، شامل قصاص، دیه، حدود و تعزیرات است. در فقه برای هر یک از این نوع جرایم مستوجب کیفر، شرایط تحقق این جرایم و میزان مجازات آنها  بحث شده است.

اصول حقوق کیفری

بر اساس قانون، مهم‌ترین اصول حقوق کیفری شامل موارد ذیل است:

• اصل قانونی‌بودن جرم و مجازات
• اصل عطف بماسبق نشدن قوانین
• اصل برائت

اصل قانونی‌بودن جرم و مجازات

اصل قانونی‌بودن جرم و مجازات یکی از اصول حقوق کیفری است، به این معنی که زمانی می‌توان فعل یا ترک فعلی را جرم دانست که در قانون مشخص شده باشد؛ بنابراین برای هیچ جرمی مجازات تعیین و اجرا نمی‌شود، مگر آنکه در مورد آن جرم در قانون مجازات مشخص شده است.

اصل عطف‌به‌ماسبق نشدنِ قوانین

اصل عطف بماسبق نشدن قوانین کیفری از نتایج اصل پیشین است و به این معنی که هرگاه بر اساس قانون جدید انجام فعل یا ترک فعلی جرم شناخته شود و یا برای جرم خاص تشدید مجازات تعیین شود، در مورد جرایم و مجازات‌های ارتکابی قبل از تصویب قانون جدید قابل‌اعمال نیست.

اصل تفسیر مضیقِ قوانین

اصل تفسیر مضیق قوانین کیفری به این معنی است که قاضی در تفسیر موسع قوانین و مقررات کیفری نباید تفسیری به زیان شخص متهم انجام دهد. تفسیر مضیق، تفسیری است که نباید از معنی مواد قانونی تجاوز کند و حدود اجرای قانون را گسترش دهد و باید الفاظ و عباراتی که قانون‌گذار برای بیان هدف خود مورداستفاده قرار داده، تفسیر شود. همچنین باید در استناد به منطق قانون در تعیین مجازات، تفسیر قانون به نفع متهم انجام شود.

اصل مساوی بودن مجازات

اصل تساوی مجازات‌ها به این معنی است، در مواردی که افراد در شرایط یکسان، جرم مشابه مرتکب شوند، باید مجازات مساوی برای بزهکاران بر اساس قانون تعیین شود.

اصل شخصی بودن مجازات‌ها

اصل شخصی بودن مجازات، یعنی فقط برای شخص مجرم مجازات تعیین شود و افراد دیگر به دلیل ارتکاب جرم شخص دیگر، مجازات نشوند.

اصل برائت متهم

اصل برائت متهم به این معنی است، درصورتی‌که دلیل و مدارک معتبر در خصوص ارتکاب جرم شخص وجود ندارد، حکم به برائت وی باید از طرف مرجع قضایی صالح صادر شود.

منابع حقوق کیفری

در حقوق کیفری جرایم و میزان مجازات آن بر اساس قانون تعیین شده است؛ بنابراین برای رسیدگی به جرایم در دادسرا و دادگاه کیفری باید مقام قضایی برای صدور رأی به قوانین و مقررات کیفری استناد کند. مهم‌ترین منابع حقوق کیفری مورد استناد در مراجع قضایی، قانون اساسی و قوانین عادی مصوب مجلس شورای اسلامی است. مهم‌ترین منابع حقوق کیفری شامل قانون آیین دادرسی کیفری، قانون مجازات اسلامی و قوانین خاص کیفری است. همچنین رأی وحدت رویه دیوان عالی کشور نیز به‌عنوان قانون عادی لازم‌الاتباع است و بر اساس ماده 127 قانون مجازات اسلامی، موازین شرعی نیز از منابع حقوق کیفری است.

قانون آیین دادرسی کیفری

در رسیدگی به جرایم در دادسرا و دادگاه کیفری باید تشریفاتی رعایت شود که این تشریفات قانونی در قانون آیین دادرسی کیفری بیان شده است. تشریفات آیین دادرسی کیفری شامل نحوه کشف جرم و تحقیقات مقدماتی، مرجع صالح رسیدگی به جرایم، نحوه صدور رأی کیفری، اعتراض به احکام کیفری، نحوه اجرای احکام کیفری و اقدامات تأمینی و تربیتی و هزینه دادرسی است.

دادگاه کیفری

یکی از مهم‌ترین موضوعات در قانون آیین دادرسی کیفری، مرجع صالح رسیدگی به جرم است. در دادسرا، تحقیقات مقدماتی کشف جرم و صدور کیفرخواست و در دادگاه کیفری رسیدگی به جرم و صدور رأی انجام می‌شود. دادگاه‌های کیفری شامل دادگاه کیفری یک، دادگاه کیفری دو، دادگاه انقلاب، دادگاه نظامی و دادگاه اطفال و نوجوانان است.

دادگاه کیفری یک

دادگاه کیفری یک صلاحیت رسیدگی به جرایم ارتکابی در ماده 302 قانون آیین دادرسی کیفری را برعهده دارد و در مرکز هر استان تشکیل شده است. آراء صادره از دادگاه کیفری قابل فرجام خواهی در دیوان عالی کشور است. دادگاه کیفری یک در مورد جرایم ماده 302 قانون آیین دادرسی کیفری به شرح ذیل صالح به رسیدگی است:

• جرایم موجب سلب حیات
• جرایم موجب حبس ابد
• جرایم موجب قطع عضو، جنایت عمدی با دیه یک‌سوم دیه کامل یا بیشتر از آن
• جرایم با مجازات تعزیری درجه 4 و بالاتر
• جرایم سیاسی و مطبوعاتی

دادگاه کیفری دو

دادگاه کیفری دو یکی از مهم‌ترین دادگاه‌های کیفری است که تمام جرایم در این دادگاه قابل‌رسیدگی است به‌غیراز جرایمی که صلاحیت رسیدگی آن دادگاه کیفری دیگری است که در قانون مشخص شده است.  در حوزه قضایی هر شهرستان، دادگاه کیفری دو تشکیل می‌شود. دادستان یا نماینده وی می‌تواند در جلسات دادگاه کیفری دو حضور یابند، ولی حضورنیافتن دادستان یا نماینده وی مانع رسیدگی نیست، مگر در مواردی که با تشخیص رئیس دادگاه حضور دادستان ضروری است.

دادگاه انقلاب

دادگاه انقلاب یکی از دادگاه‌های کیفری است که به جرایم علیه  امنیت نظام رسیدگی می‌کند. بر اساس ماده 303 قانون آیین دادرسی کیفری، دادگاه انقلاب در مورد جرایم ذیل صالح به رسیدگی است:

• جرم علیه امنیت نظام
• جرایم محاربه و افساد فی‌الارض
• جرم بغی و تبانی علیه جمهوری اسلامی ایران
• هر نوع اقدام مسلحانه، احراق و تخریب اموال باهدف مبارزه با نظام جمهوری اسلامی ایران
• هر نوع توهین به بنیان‌گذار و رهبر انقلاب
• جرایم مربوط به قاچاق مواد مخدر و روان‌گردان‌ها
• جرایم مربوط به قاچاق اسلحه و مهمات

دادگاه اطفال و نوجوانان

دادگاه اطفال و نوجوانان باتوجه‌به اینکه به جرایم اطفال و نوجوانان زیر 18 سال رسیدگی می کند، از حساسیت خاصی برخوردار است. بنابراین در این دادگاه کیفری، تشریفات و آیین دادرسی با دادگاه‌های کیفری دیگر متمایز است. در صورتی که طفل کمتر از 18 سال مرتکب جرم شود و قبل از شروع رسیدگی به جرم ارتکابی، سن وی بیشتر از 18 سال شود، براساس نوع جرم ارتکابی در دادگاه کیفری صالح به جرم وی رسیدگی می‌شود. اما اگر طفل کمتر از 18 سال سن مرتکب جرم شود و در دادگاه اطفال و نوجوانان رسیدگی شروع و در حین رسیدگی سن وی بیشتر از 18 سال شود، دادگاه اطفال و نوجوانان به جرم وی رسیدگی و رای صادر می‌کند.

دادگاه نظامی

دادگاه نظامی بر اساس ماده یک قانون جرائم نیروهای مسلح، به جرایم نیروهای نظامی که در حیطه وظیفه و اشتغال خود مرتکب جرم شوند، رسیدگی می‌کند. آرا دادگاه نظامی در دادگاه نظامی یک قابل تجدیدنظرخواهی است و از آرا صادره از دادگاه نظامی یک می‌توان در دیوان عالی کشور اعتراض کرد.

وکیل کیفری عدل آرا

باتوجه‌به مطالبی که در مورد حقوق کیفری، انواع جرم و مجازات و صلاحیت دادگاه‌های کیفری بیان شد، قبل از هر اقدام برای طرح دعاوی کیفری، مشاوره با وکیل متخصص کیفری اهمیت زیادی دارد. در گروه حقوقی عدل آرا دپارتمان حقوق کیفری تشکیل و به‌صورت تخصصی در مورد دعاوی کیفری فعالیت می‌کند. سؤالات حقوقی خود در مورد دعاوی کیفری، جرایم و مجازات‌ها را با وکلای متخصص گروه حقوقی عدل آرا مطرح کنید تا راهنمایی لازم را دریافت کنید.